Беларускі інстытут сістэмнага аналізу і інфармацыйнага забеспячэння навукова-тэхнічнай сферы

Мы разам назаўжды: да 85-годдзя ўз'яднання Заходняй Беларусі і БССР
Адрас дакумента: http://www.belisa.org.by/by/news/c799a9df18614c72.html

17.09.2024

Неверагодна супярэчлівым і парадаксальным для беларусаў выдаўся XX век. Прайшоўшы ў яго першай палове па беражку гістарычнага забыцця, да яго завяршэння беларусы не проста захавалі сябе як асаблівы этнас, але і стварылі ўласную паўнавартасную дзяржаву, якая годна вытрымлівае геапалітычныя буры ўжо наступнага, XXI стагоддзя.

Колькасць і маштаб выпрабаванняў, якія выпалі на долю нашага народа за апошнія 100 з невялікім гадоў, не можа пакінуць абыякавым колькі-небудзь аб'ектыўнага іншага назіральніка. Дзве сусветныя і грамадзянская войны, тры рэвалюцыі, распад вялікай савецкай краіны, найцяжэйшыя 90-я гады – такі, як прынята сёння казаць, бэкграўнд сучаснай Беларусі.

Адным з ключавых перыядаў, якія стаяць у нашай найноўшай гісторыі, стаў час паміж падпісаннем у 1921 годзе Рыжскай мірнай дамовы і вызваленнем Чырвонай Арміяй восенню 1939 года Заходніх тэрыторый Беларусі.

У захопленым германскімі войскамі г. Мінску 9 сакавіка 1918 г. была абвешчана Беларуская Народная Рэспубліка (БНР). Яе заснавальнікі дыскрэдытавалі сябе безвыніковымі спробамі заручыцца падтрымкай германскай акупацыйнай адміністрацыі. У выніку дзейнасць "дзяржавы на паперы" насіла, па сутнасці, дэкларатыўны характар: БНР не кантралявала тэрыторыю, не валодала сілавым апаратам прымусу, яе фінансавая і падатковая сістэмы сфармаваныя не былі, большасць указаў БНР не былі рэалізаваныя. Замежныя дзяржавы адмовілі ёй у прызнанні і фінансавай дапамозе.

1 студзеня 1919 г. была ўтворана Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі (ССРБ). Яе тэрытарыяльна-палітычны лад і інстытуцыялізацыя адбываліся ў выключна складаных эканамічных і ваенна-палітычных умовах.

Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі на тэрыторыі былой Расійскай імперыі вылілася грамадзянская вайна, у якую ўмяшаліся краіны Антанты на баку белага руху. Пасля паразы Германіі ў Першай сусветнай вайне адрадзілася польская дзяржава. У пачатку 1919 года Польшча, якая здабыла незалежнасць у лістападзе 1918 г., пачала агрэсію супраць ССРБ пад лозунгам адраджэння Рэчы Паспалітай у межах 1772 года. Пры гэтым у бальшавікоў востра не хапала сіл для бітваў на некалькіх франтах супраць узброеных фарміраванняў М.М.Юдзеніча, А. і. Дзянікіна, А. В. Калчака і інш. У гэтых умовах польскія войскі занялі значную тэрыторыю Беларусі.

Рэгіёны былой Расійскай імперыі былі знясіленыя, тут панавалі голад і хаос. У новаўтвораных савецкіх рэспубліках (РСФСР, ССРБ, УССР і іншых) на той момант адсутнічалі адзіныя падыходы па шэрагу пытанняў далейшага нацыянальнага развіцця і дзяржаўнага будаўніцтва. Чырвоная армія адступіла з Заходняй Беларусі.

Савецкі ўрад быў вымушаны пайсці з Польскай Рэспублікай на перамовы аб міры. Па ўмовах Рыжскага мірнага дагавора, заключанага 18 сакавіка 1921 г., тэрыторыя Беларусі звыш 110 тыс. кв. км з насельніцтвам каля 4,5 млн чал. адышла да Польшчы. Тады лёс Беларусі вырашыўся без прадстаўнікоў нашай краіны (Польшча не прызнала паўнамоцтваў беларускай дэлегацыі; перамовы вяла расійска-ўкраінская дэлегацыя).

Атрымаўшы палову Беларусі і чвэрць Украіны, Польшча стала дзяржавай, у якой палякі складалі толькі 64% насельніцтва. Аднак унутраная палітыка польскіх уладаў у міжваенны перыяд ажыццяўлялася пад лозунгам «Польшча – дзяржава аднаго народа». Польскія кіруючыя колы разглядалі ўсходнія ваяводствы як крыніцу сыравіны і таннай працоўнай сілы, рынак збыту для прамысловасці ваяводстваў цэнтральнай Польшчы. Польскія ўлады з самага пачатку праводзілі ў Заходняй Беларусі каланіяльную палітыку, накіраваную на знішчэнне этнакультурнай самабытнасці беларускага народа. У праваслаўных праз судовыя рашэнні адбіралі храмы, гвалтоўна пераўтвараючы іх у касцёлы.

Паланізацыя і крывавае ўціхамірванне жыхароў «Крэсаў Усходніх» выклікала масавае абурэнне беларусаў. Спачатку былі дэманстрацыі і забастоўкі, а ўжо ў 1922 годзе пачалася партызанская барацьба.

1 верасня 1939 г. пачалося германскае ўварванне ў Польшчу. Нягледзячы на неаднаразовыя (3, 8 і 10 верасня 1939 г.) спробы Германіі ўцягнуць Савецкі Саюз у вайну супраць Польшчы, савецкі ўрад першапачаткова займаў чакальную пазіцыю.

Лёс вызваленых зямель, іх далейшае ўз'яднанне з БССР вырашыў Народны сход Заходняй Беларусі. Склад яго дэпутатаў адлюстроўваў сацыяльную і нацыянальную структуру насельніцтва краю, якая гістарычна склалася. Менавіта Народны сход стаў яркім прыкладам для ўдасканалення нашай палітычнай сістэмы на сучасным этапе развіцця дзяржаўнасці.

Беларуская дзяржава атрымала межы, блізкія натуральным межам рассялення беларускага народа на працягу многіх стагоддзяў. Беларуская тэрыторыя павялічылася амаль удвая, а насельніцтва склала больш за 10 млн чалавек. Гэтыя землі спрадвечна былі населены беларусамі, не з'яўляліся спрэчнымі тэрыторыямі па этнічным прынцыпе, не былі заваяваны нашымі продкамі ў суседніх народаў.

На далучаных тэрыторыях рэканструяваліся старыя і будаваліся новыя прадпрыемствы, павялічыўся аб'ём валавой прадукцыі прамысловасці. У вёсцы памешчыцкія землі размяркоўваліся паміж сялянамі. Было ліквідавана беспрацоўе. Уводзілася бясплатнае медыцынскае абслугоўванне насельніцтва. Адчынілі дзверы тэатры і музеі.

Пасля ўз'яднання ў 1939 годзе наша нацыянальнае адзінства не раз было выпрабавана на трываласць. Беларусь прайшла слаўны шлях, адрадзіўшыся з попелу Вялікай Айчыннай вайны, здабыўшы незалежнасць і зацвердзіўшы сваё права займаць годнае месца ў сям'і народаў свету.

Як адзначыў Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь А.Р. Лукашэнка 17 верасня 2023 г., «Наша агульная задача – праз дыялог і паразуменне прымнажаць патэнцыял і славу роднай зямлі, захаваць яе самабытнасць і міжнародны аўтарытэт».